Wirus Zapalenia Wątroby typu A – WZW A – HAV

Wirus HAV został wyizolowany i zidentyfikowany w 1973 roku, natomiast nazwy „hepatitis A” użyto po raz pierwszy już w 1942 roku. HAV został zakwalifikowany jako Hepatovirus do rodziny Picornaviridae. Jest to wirus sferyczny, o średnicy 27-28 nm, pozbawiony otoczki, zawierający jednoniciowy RNA i cztery polipeptydy VP1-VP4.

Wirusowe zapalenie wątroby typu A (WZW A) jest szeroko rozpowszechnione na świecie. Rocznie notuje się od 1,2 do 1,4 miliona przypadków, ale przypuszcza się, że występuje 3-10 razy częściej. Szacuje się, że WZW A stanowi ponad 50% wszystkich wirusowych zapaleń wątroby. W krajach, w których występują złe warunki sanitarne choroba rozwija się endemicznie, a w szczególności w zbiorowiskach dzieci: żłobkach, przedszkolach, szkołach, domach dziecka, środowisku domowym. Bardzo wysoką endemiczność notuje się w krajach Afryki, Azji Południowo-Wschodniej, Ameryki Południowej. Największa na świecie epidemia wystąpiła w 1988 roku w Szanghaju. Zachorowało wówczas ponad 300 000 osób, zmarło natomiast 47 z powodu ostrej niewydolności wątroby.

Łatwość z jaką zakażenia HAV szerzą się w środowisku wynika z oporności wirusa na wiele czynników zewnętrznych np.: na kwas octowy, fosforowy, związki fenolu i alkohole.

W temperaturze od -20 st.C do +4 st.C HAV zachowuje stabilność przez wiele lat. Jest niewrażliwy na chloroform i 20% eter. Wysuszony w temperaturze pokojowej lub znajdujący się w wodzie, owocach morza i ściekach jest zdolny wywołać zakażenie przez wiele tygodni. W procesie pasteryzacji mleka w temperaturze 60-63 st.C ulega inaktywacji dopiero po dziesięciu godzinach. Nie ulega całkowitej inaktywacji w procesie technologicznym wytwarzania czynnika VIII, nawet przy ogrzewaniu w temperaturze 60 st.C przez dziesięć godzin. HAV jest wrażliwy na działanie formaliny oraz kwasu solnego. Ginie natomiast w autoklawie w temperaturze 121 st.C po 30 minutach oraz pod wpływem gotowania przez pięć minut i promieniowania UV.

Człowiek jest jedynym rezerwuarem HAV i źródłem zakażenia. Zarażają się nim głównie małe dzieci, które chorują subklinicznie. Opisywane były różne warianty genotypowe. Od ludzi chorych na WZW A wyizolowano genotypy I, II, III i VII. Pozostałe genotypy są patogenne dla małp i nie mają wpływu na sytuację epidemiologiczną WZW A.

Do zakażenia HAV, aż w 90% dochodzi drogą pokarmową – tzw. droga „fekalno-oralna”, zwykle przez spożycie skażonej wirusem żywności lub wody. Kąpiel w wodzie zanieczyszczonej HAV również grozi zakażeniem. Rzadziej można zarazić się przez bezpośredni kontakt z osobą zakażoną. W przebiegu WZW A występuje krótki okres wiremii (7-10 dni), dlatego HAV można zarazić się parenteralnie przez igły do akupunktury, tatuażu oraz podczas przetaczania osocza lub czynnika VIII. Są to przypadki sporadyczne. Potwierdzono też możliwość zakażenia HAV drogą płciową, głównie u mężczyzn o orientacji homoseksualnej. Okres wylęgania WZW A wynosi 15-50 dni, średnio 28-30 dni. Osoba zakażona jest zakaźna dla otoczenia na 14-21dni przed do około siedmiu dni po wystąpieniu objawów klinicznych. Zmieniły się poglądy na patogenezę WZW A. Obecnie uważa się, że do uszkodzenia hepatocytów dochodzi w wyniku reakcji immunologicznej, a nie bezpośredniego efektu cytopatycznego. Podnosi się zwłaszcza rolę odporności komórkowej. Przypuszcza się, że za uszkodzenie komórek wątroby odpowiedzialne są limfocyty T cytotoksyczne. Najwyższa cytotoksyczność występuje w 2-3 tygodniu choroby. Odpowiedź komórkowa ma istotne znaczenie w diagnostyce WZW A. Komórką docelową HAV jest hepatocyt. Po replikacji część nowopowstałych wirusów jest uwalniana do kanalików żółciowych, następnie z żółcią do jelit i wydalana z kałem, a część zakaża sąsiednie hepatocyty. Maksymalną ilość HAV stwierdzono około 20-25 dnia od momentu zakażenia.

Przebieg zakażenia

Symptomatologia zakażeń HAV zależy od wieku pacjenta. U dzieci poniżej szóstego roku życia występują najczęściej zakażenia bezobjawowe lub skąpo objawowe. U dzieci starszych oraz u osób dorosłych w 70-80% choroba ma przebieg objawowy. W okresie inkubacji mogą pojawiać się objawy dyspeptyczne, rzadziej rzekomo grypowe lub rzekomo reumatyczne (tab. 1).

Pojawienie się ciemnego zabarwienia moczu i żółtaczki nasuwa podejrzenie wirusowego zapalenia wątroby. W badaniu przedmiotowym poza żółtaczką stwierdza się powiększenie wątroby (około 80%), rzadziej śledziony (15-20%). U niektórych dzieci obserwuje się nieżyt górnych dróg oddechowych z niewielkim powiększeniem węzłów chłonnych.

Objawy kliniczne wirusowego zapalenia wątroby typu A :

  • nudności i wymioty
  • bóle brzucha
  • obniżenie łaknienia
  • biegunka
  • gorączka
  • osłabienie
  • ból gardła
  • bóle stawów
  • ciemny mocz
  • odbarwiony stolec
  • żółtaczka
  • świąd skóry

Pojawieniu się żółtaczki towarzyszy poprawa stanu ogólnego i ustąpienie gorączki. W ostrym okresie choroby stwierdza się wzrost stężenia bilirubiny oraz aktywności aminotransferaz – z wyraźną przewagą AlAt, często bardzo wysoki. Narastanie aktywności AlAt obserwuje się już na 2 do 14 dni przed wystąpieniem żółtaczki. Wśród dzieci hospitalizowanych w Klinice Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego AM w Warszawie aktywność AlAt wahała się od 120 do 6240 IU/L, średnio 1000-2000 IU/L, a stężenie bilirubiny od 23 do 357 umol/L. W badaniu morfologicznym krwi obwodowej stwierdza się prawidłową lub nieznacznie obniżoną liczbę krwinek białych. Pojawiają się też limfocyty atypowe – nawet do 20%. Czas trwania WZW A zależy od wieku chorego. U dzieci jest z reguły krótszy. U około 80% pacjentów aktywność aminotransferaz normalizuje się po kilku tygodniach do trzech miesięcy. U 10-15% chorych trwa do sześciu miesięcy, a bywa, że powrót do zdrowia może trwać do 12 miesięcy. Stan przewlekłego nosicielstwa HAV nie jest znany.

Rozpoznanie

Wywiad epidemiologiczny ma nadal duże znaczenie. W materiale własnym wśród 533 dzieci kontakt z HAV ustalono u 338 (64,4%), w tym u 170 w przedszkolu lub szkole, u 127 w domu, a u 41 w dalszym otoczeniu. Jednak podstawą rozpoznania jest wykrycie w surowicy chorego przeciwciał anty HAV w klasie IgM. Przeciwciała można wykryć już w okresie wylęgania, a ich najwyższe stężenie stwierdza się między 2-3 tygodniem ostrego okresu choroby. W typowo przebiegających przypadkach mogą utrzymywać się do 3-6 miesięcy. Przeciwciała anty HAV klasy IgG mają charakter przeciwciał odpornościowych – utrzymują się do końca życia. W diagnostyce rutynowej nie stosuje się metod biologii molekularnej pozwalającej na wykrycie HAV RNA we krwi lub kale.

Tab. 1. Różnicowanie WZW A.

Zakażenie HBV Zakażenie HCV Zakażenie CMV
Zakażenie EBV Zakażenie Leptospira Posocznica
Zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych Ostre zapalenie trzustki Toksyczne uszkodzenie wątroby
Choroby nowotworowe Kamica żółciowa Hemoliza *

*U osób powracających ze stref tropikalnych należy wykluczyć zimnicę.

Wirusowe zapalenie wątroby typu A u małych dzieci przebiega łagodnie. U dzieci starszych i dorosłych w około 5-20% dochodzi do nawrotu lub nawrotów choroby (relapsing heptitis) zwykle w okresie 6-12 tygodni po ustąpieniu pierwszego rzutu choroby. Nawroty przebiegają bez żółtaczki lub z żółtaczką, czasami z wysypką, świądem skóry i bólami stawowymi. Obserwowano nawroty nawet po kilku miesiącach. W badaniach biochemicznych stwierdza się wzrost aktywności aminotransferaz. Obecne są przeciwciała anty HAV klasy IgM oraz HAV RNA w kale. W każdym przypadku nawrotu należy wykluczyć zakażenia wywołane przez HBV, HCV, EBV, CMV, HSV. Gdy nastąpi zastój żółci występują wówczas powikłania WZW A. Postaci cholestatyczne mogą przebiegać z uporczywym świądem, czasami gorączką i utratą masy ciała. W kale nie stwierdza się obecności HAV. Mogą wystąpić powikłania hematologiczne – ostra małopłytkowość, niedokrwistość, aplazja szpiku.

Według Rokickiej-Milewskiej zakażenie HAV u dzieci jest przyczyną od 0,3 do 8% nabytej niedokrwistości aplastycznej, często kończącej się niepomyślnie. Opisywane są powikłania neurologiczne np. zespół Guillain-Barre´. Najcięższym zagrażającym życiu powikłaniem jest nadostre zapalenie wątroby (hepatitis fulminans) – śmiertelność powyżej 50%. Ryzyko wystąpienia ciężkiego przebiegu WZW A wzrasta z wiekiem chorego. Czynnikami obciążającymi rokowanie są przewlekłe zapalenie wątroby typu B lub C, marskość pozapalna wątroby oraz choroba alkoholowa. Powikłania obserwowane u dzieci umieszczono w tab. 3.

Tab. 2. Powikłania WZW A u 533 dzieci.

Liczba dzieci i odsetek Rodzaj powikłania
37 (7%) Przebieg cholestatyczny
21 (3,9%) Ciężki przebieg, z zaburzeniami w koagulogramie
23 (4,3%) Przebieg nawrotowy
19 (3,5%) Powikłania hematologiczne: małopłytkowość, leukopenia, niedokrwistość

Po przebyciu hepatitis A nie stwierdza się przewlekłego zapalenia, marskości i raka pierwotnego wątroby. W Polsce wirusowe zapalenie wątroby rejestruje się oddzielnie od 1997 roku. Do 1978 roku zgłoszone przypadki WZW rejestrowano w jednej grupie chorób, a od 1979 roku rejestrowano oddzielnie WZW B i „nie B”. W latach siedemdziesiątych Polska należała do krajów o wysokiej endemiczności, prawie 100% dorosłych było uodpornionych w sposób naturalny. Poprawa warunków socjoekonomicznych i sanitarnych doprowadziła do wyraźnego spadku zachorowań. Badania seroepidemiologiczne prowadzone w 1997 roku (Cianciara i wsp.) wykazały, że zwiększa się odsetek populacji wrażliwej na zakażenie HAV. Tylko 29% populacji poniżej 25 roku życia ma naturalne przeciwciała. U dzieci do 15 roku życia przeciwciała odpornościowe stwierdzono u 7% badanych. Zwiększa się ryzyko wystąpienia epidemii wyrównawczych. WZW A jest potencjalnie groźną chorobą, może zdezorganizować zarówno życie jednostki, jak i społeczeństwa. Dlatego bardzo ważne są działania profilaktyczne. Profilaktyka nieswoista polega na przecięciu dróg zakażenia, nadzór nad żywnością i wodą, przestrzeganiu zasad higieny. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w profilaktyce po ekspozycyjnej stosowano preparaty gamma globuliny ludzkiej. Z chwilą uzyskania szczepionki wskazania do tej formy profilaktyki zostały znacznie ograniczone. Najlepszym sposobem uniknięcia powikłań WZW A oraz epidemii wyrównawczych oprócz profilaktyki nieswoistej są szczepienia ochronne, zalecane zwłaszcza u osób z gryp podwyższonego ryzyka. W Polsce zarejestrowane są trzy szczepionki zawierające inaktywowane formaldehydem i adsorbowane na wodorotlenku glinu wirusy HAV: Havrix, Vaqta i Avaxim. Wszystkie szczepionki są równocenne, skuteczne i bezpieczne. Pełny cykl szczepień zapewniający szybką i długotrwałą odporność to tylko dwie dawki podane w odstępie 6-12 miesięcy.

Grupy podwyższonego ryzyka zachorowania na WZW A.

  • Podróżujący do krajów o wysokiej zapadalności na WZW A
  • Dzieci przedszkolne i szkolne
  • Osoby z przewlekłymi chorobami wątroby zwłaszcza WZW B i C
  • Chorzy na hemofilię
  • Osoby pracujące przy produkcji i dystrybucji żywności
  • Personel medyczny
  • Osoby skoszarowane – wojsko, policja
  • Pracownicy kanalizacji, wodociągów, oczyszczania miasta

 

dr med. Ewa Duszczyk
Klinika Chorób Zakaźnych Wieku Dziecięcego AM w Warszawie
kierownik kliniki: dr med. Małgorzata Szczepańska-Putz